Kripto Borsaları Hacim Savaşı: CEX mi DEX mi?
Kripto piyasasında “likidite neredeyse, kullanıcı oradadır” kuralı hâlâ geçerli. 2025’te bu kuralın sahnesi merkezî borsalar (CEX) ile merkezsiz borsalar (DEX) arasındaki hacim yarışına dönüştü. Bir tarafta profesyonel emir defterleri, derin likidite, kurumsal gözetim ve cüzdan dışı (custodial) deneyim var; diğer tarafta kendi anahtarın sende, zincir üstü şeffaflık, izin gerektirmeyen listeleme ve otomatize piyasa yapıcı (AMM) ekonomisi. Peki “hacim savaşı”nın kazananı kim? kriptomagic.com için hazırladığımız bu kapsamlı analizde, ölçüm yöntemlerinden kullanıcı segmentlerine, ücretlerden regülasyon ve güvenlik boyutlarına kadar resmi bütünlüklü şekilde ele alıyoruz.
Hacim Nedir, Nasıl Ölçülür?
Hacim, belirli bir süre içinde alınıp satılan varlık miktarının toplam değeridir. CEX tarafında hacim, emir defterindeki gerçekleşen işlemlerle ölçülür; bot ve piyasa yapıcı (market maker) programları derinliği artırabilir. DEX tarafında ise AMM havuzlarında gerçekleşen token takasları ve agregatörlerin yönlendirdiği işlemler hacmi oluşturur.
Önemli nüanslar:
- Agregasyon ve çoklu zincir: DEX hacmi tek bir platformla sınırlı değil; çoklu zincirde dağılan likiditeyi toplayan agregatörler fiilî hacmi büyütür.
- Wash trading riski: CEX’lerde kampanya dönemlerinde ve düşük gözetimli borsalarda şişmiş hacim görülebilir; DEX’lerde ise “zombi” cüzdanlar ve teşvik çiftlikleri hacmi suni artırabilir.
- Gerçek likidite (depth): Hacim her zaman derinlik demek değildir. 1% fiyat kaymasıyla satın alınabilecek gerçek büyüklük (market depth) işlem kalitesini belirleyen ana metriktir.
CEX: Profesyonel Altyapı ve Derin Piyasalar
CEX’lerin en güçlü tarafı kurumsal seviye emir defteri ve eşleştirme motorlarıdır. Milisaniyeler içinde gerçekleşen işlemler, yüksek frekanslı ve kurumsal yatırımcı akışını cezbederek derinliği artırır.
Öne çıkan artılar:
- Likidite ve ürün kapsamı: Spot, marjin, sürekli vadeli (perpetual), opsiyonlar, endeks ürünleri ve kopya trade; tümü tek hesapta.
- Kullanıcı deneyimi: Fiat on-ramp, mobil uygulama kalitesi, 7/24 destek, kolay KYC/AML süreçleri.
- Risk yönetimi: Sigorta fonları, teminat (collateral) yönetimi, çapraz/izole marjin seçenekleri, kurumsal kontrol panelleri.
Zayıf yönler:
- Karşı taraf riski (custodial): Borsa saklama yapar; çekim duraklatma, iflas, hack gibi uç riskler kullanıcı fonlarını etkileyebilir.
- Listeleme ve gözetim: Listeleme politikaları merkezîdir; projenin borsa onayı gerekir.
- Regülasyon maliyeti: Uyum (compliance) arttıkça bazı pazarlarda ürün çeşitliliği ve kaldıraç seviyeleri kısıtlanabilir.
DEX: Kendi Anahtarın, Zincir Üstünde Şeffaflık
DEX’ler, “not your keys, not your coins” ilkesini pratiğe döker. İşlemler akıllı sözleşme üzerinden zincir üstünde gerçekleştiği için şeffaflık ve izin gerektirmeme öne çıkar.
Güçlü yanlar:
- Self-custody: Özel anahtar sende; borsa riski yerine sözleşme riski var.
- İzin gerektirmeyen listeleme: Uzun onay süreçleri olmadan token/çift açılabilir.
- Yenilik hızı: AMM tasarımları (x*y=k’den dinamik eğrilere), TWAMM, CLMM, likidite yönlendirme ve DEX agregasyonu gibi inovasyonlar çok hızlı yayılır.
Zayıf yanlar:
- MEV ve kayma (slippage): Önceliklendirme, sandwich/arb işlemleri ve düşük derinlik, özellikle volatil paritelerde maliyeti yükseltir.
- Kullanıcı deneyimi ve köprüleme: Çoklu zincir, köprü (bridge), gaz ücreti, cüzdan güvenliği gibi adımlar yeni kullanıcı için eşiği yükseltir.
- Kurumsal araçlar: Gelişse de, kaldıraçlı türevler ve kurumsal raporlama CEX seviyesinde değildir (her protokolde farklıdır).
Ücretler, Teşvikler ve Sürdürülebilirlik
Hacim savaşı yalnızca “kim daha çok trade çekiyor?” sorusu değil; kim daha sürdürülebilir teşvik tasarlıyor? sorusudur.
- CEX ücret yapısı: Spot/türev komisyonu, yapıcı/alıcı (maker/taker) indirimleri, VIP seviyeleri, borsa tokenıyla ekstra iskonto, kampanya bazlı sıfır komisyon dönemleri.
- DEX ücret yapısı: Havuz bazlı sabit/dinamik ücretler, LP’lere dağıtım, protokol ücreti (protocol fee), likidite madenciliği (LM), “fee switch” açık/kapalı modeller.
- Gerçek getiri vs enflasyon: DEX tarafında dağıtılan token ödülleri başlangıçta hacmi çeker; fakat emisyon yüksekse satış baskısı oluşur. CEX’te borsa tokenı yakım/geri alım programları deflasyonist etki yaratabilir; ancak temel değer, borsanın nakit akışıyla desteklenmelidir.
Güvenlik: Karşı Taraf mı, Sözleşme mi?
- CEX güvenliği: Sıcak/soğuk cüzdan yönetimi, çoklu imza, güvenlik denetimleri ve sigorta fonu önemlidir. Yine de merkezi yapıda tekil başarısızlık noktası riski bulunur.
- DEX güvenliği: Akıllı sözleşme hatası, yönetim (governance) saldırıları, oracle manipülasyonu ve köprü hackleri başlıca risklerdir. Denetim (audit) sayısı ve “battle-tested” geçmiş kritik göstergelerdir.
Regülasyon ve Jeopolitik Parametreler
CEX’ler için lisans, müşteri tanıma (KYC), kara para aklama karşıtı (AML) ve raporlama yükümlülükleri giderek artıyor; bu bazı pazarlarda ürün kısıtına yol açsa da ana akım sermayenin girişini kolaylaştırıyor. DEX’ler doğası gereği küresel ve izinsizdir; fakat frontend kısıtları, bazı ülke IP filtreleri ve geliştirici ekiplerin uyum kaygıları deneyimi dolaylı etkileyebilir. Kurumsal sermaye için “kimle iş yaptığını bilmek” kritik olduğu için CEX’ler burada hâlâ öndedir; DeFi tarafında ise kurumsal-uyumlu whitelisting, KYC’li havuzlar ve permissioned DeFi deneyleri köprü oluşturmaktadır.
Ürün Yelpazesi ve Türevlere Erişim
Hacim yarışının kalbi çoğu zaman sürekli vadeli (perp) sözleşmeler ve opsiyon pazarında atar.
- CEX üstünlüğü: Likidite derinliği, fonlama oranı verimliliği, risk motorları ve anlık tasfiye altyapılarıyla türev hacmi genelde CEX’e akar.
- DEX yükselişi: On-chain perp DEX’ler (kısmi oracle, kısmi likidite havuzu veya off-chain matcher’lı hibritler) hızla ilerliyor. Yine de kurumsal ölçekli risk ve raporlama araçları bakımından CEX halen avantajlı.
MEV, Gaz Ücretleri ve İşlem Kalitesi
DEX’lerde işlem kalitesi, MEV (Miner/Maximal Extractable Value) dinamiklerinden etkilenir. Önceliklendirme ve “sandwich” atakları efektif alış/satış fiyatını bozabilir.
- Çözümler: Özel mempool’lar, bundler, intent tabanlı yönlendirme, mev-azaltıcı DEX tasarımları ve zincirlerin blok oluşturma politikaları.
- Gaz maliyeti: L2’ler ve verimlilik odaklı L1’ler DEX işlemlerini ucuzlatırken zincirler-arası köprü maliyeti hâlâ toplam maliyetin parçasıdır.
Likidite Toplayıcılar ve Rotalama Mantığı
Agregatörler, farklı DEX’lerdeki havuzları gezerek en iyi fiyatı sunar; bazıları RFQ (request-for-quote) ile profesyonel piyasa yapıcıları da işin içine katar. Bu sayede “tek DEX derinliği” yerine “ekosistem derinliği” oluşur. CEX tarafında ise smart order routing (SOR) ve dark pool benzeri kurumsal mekanizmalar giderek yaygınlaşır; ancak bireysel yatırımcı, çoğu zaman borsa içi likiditeyle yetinir.
Kim CEX, Kim DEX Kullanıyor?
- Yeni başlayan bireysel: Fiat geçidi, basit arayüz, Türkçe destek ve kampanya nedeniyle CEX.
- Gelişmiş bireysel/teknik kullanıcı: Airdrop/teşvik kovalamak, erken tokenlara erişmek, gözetimsiz saklama için DEX.
- Kurumsal: Risk, raporlama ve uyum gereği ağırlıklı CEX; ancak kurumsal uyumlu DeFi havuzlarıyla hibrit modeller artıyor.
- Likidite sağlayıcı (LP)/MM: Her iki tarafta da aktif; CEX’te piyasa yapıcılık anlaşmaları, DEX’te LP konumlandırması ve otomasyon.
Türkiye Perspektifi ve Operasyonel Gerçekler
Türkiye’de fiat on-ramp, yerel para birimiyle işlem, Türkçe destek ve vergi/uyum belirsizliklerinin yönetimi sebebiyle CEX penetrasyonu yüksektir. Bununla birlikte zincir üstü okuryazarlık arttıkça DEX kullanımı, özellikle L2’lerde düşük ücret ve cüzdan UX’inin iyileşmesiyle hızla yaygınlaşmaktadır. KOBİ ve bireysel yatırımcı tarafında mobil deneyim belirleyicidir; “tek tıkla al-sat”, yerel ödeme kanalları ve 7/24 destek CEX’i öne taşırken, “anahtar sende” yaklaşımı ve zincir üstü fırsatlar DEX’i cazip kılar.
2025–2026 İçin Senaryolar
- Hibritleşme hızlanıyor: CEX’ler gözetimli DeFi ürünleri sunarken, DEX’ler RFQ ve profesyonel yapıcılarla “CEX benzeri” derinliğe yaklaşıyor.
- Çoklu zincir standardı: L2/alt-L1 yaygınlaştıkça DEX hacmi geniş bir ağda yayılacak; agregatörlere daha çok rol düşecek.
- Regülasyon belirleyici: Uyum standartları netleştikçe kurumsal sermaye CEX’lere akarken, permissioned DeFi köprü işlevi görecek.
- Ücret savaşı yerine kalite yarışı: Sıfır komisyon kampanyalarından çok “gerçek derinlik, düşük kayma, adil yürütme” öne çıkacak.
- Cüzdan UX devrimi: Sosyal kurtarma, e-posta/telefonla cüzdan, gas sponsorluğu gibi çözümler DEX bariyerlerini indirip hacmi büyütecek.
Sonuç: Tek Bir Kazanan Yok, Kapsamlı Bir Ekosistem Var
“Hacim savaşı”nın doğru cevabı tek kazanan değil, doğru kullanım senaryosudur.
- Aktif trade, yüksek hız, türev ürün ve kurumsal araçlar: CEX üstün.
- Kendi anahtarın, zincir üstü şeffaflık, erken erişim ve inovasyon: DEX çekici.
- Gerçek işlem kalitesi için derinlik, düşük kayma, adil yürütme ve güvenlik birleşimi esastır. Kullanıcılar ve kurumlar pratikte hibrit strateji izliyor: fiat girişi ve yüksek frekans için CEX, inovasyon ve gözetimsiz saklama için DEX. 2025’te yarış hızlanırken, kazanan kullanıcı deneyimini ve riski en iyi yöneten taraf olacak.
